Gia đình là tế bào của xã hội, là môi trường sống quan trọng của mỗi người. Cuộc sống an vui, hạnh phúc trong mái ấm gia đình có ảnh hưởng rất lớn đến mỗi thành viên cũng như toàn xã hội. Trong đó, mối quan hệ tình cảm giữa các thành viên như: ông bà và con cháu, vợ và chồng, cha mẹ và con cái, anh chị em… đóng vai trò quyết định đến niềm an vui, hạnh phúc của mỗi cá nhân và ảnh hưởng sâu sắc đến quan điểm nhận thức, thái độ, hành vi, đời sống tình cảm của nhau, nhất là sự ảnh hưởng từ phía cha mẹ đến con cái.

Tuy gia đình đóng vai trò quan trọng đối với mỗi người, song vẫn có không ít những vấn đề rắc rối, những bất hòa nảy sinh từ các mối quan hệ ruột thịt này. Đôi khi, chính những rắc rối, những bất hòa ấy dẫn đến các hậu quả vô cùng nghiêm trọng cho các thành viên liên quan. Nếu không khéo léo, không biết cách giải quyết những vấn đề này thì gia đình không còn là mái ấm nữa, mà trở thành địa ngục, một địa ngục trần gian mà các thành viên trong gia đình đang phải chịu đựng.

Mối quan hệ giữa vợ chồng

Quan hệ vợ chồng là quan hệ tình cảm dựa trên tình yêu thương và trách nhiệm. Đời sống hôn nhân không phải là một thế giới tràn ngập hoa hồng như nhiều người lầm tưởng. Thực tế, hầu như đi đến đâu chúng ta cũng nghe những lời than phiền về đời sống hôn nhân, hiếm hoi lắm mới có được những lời ngợi ca về hạnh phúc. Hôn nhân và những phiền muộn thường có sự liên hệ gắn kết với nhau; sau khi kết hôn, người ta sẽ phải đối mặt với những rắc rối và những trách nhiệm mà họ không bao giờ mong muốn hoặc chưa bao giờ ngờ tới.

Những nguyên nhân chính yếu và phổ biến nhất dẫn đến những rắc rối ấy có thể liệt kê như sau:

Nghi ngờ và thiếu tin tưởng. Điều này sẽ gây đau khổ cho nhau. Khi cha mẹ đau khổ thì con cái cũng khổ lây. Nhằm tạo niềm tin cho nhau, giữa vợ chồng không nên có những điều bí mật. Bí mật sẽ tạo nên nghi ngờ, dẫn đến ghen tuông, tức giận, là tác nhân gây ra thù hằn, chia rẽ, thậm chí tự vẫn hoặc giết hại lẫn nhau.

Mù quáng và thiếu sáng suốt trong khi yêu nhau. Khi yêu nhau, cả hai đều cố gắng biểu lộ những khía cạnh tốt đẹp, những ưu điểm và những phẩm chất có giá trị của mình với người yêu; họ có xu hướng chấp nhận nhau trên những giá trị bề ngoài, và không khám phá được, không nhìn thấy rõ những mặt trái, những khuyết điểm của nhau. Nhiều người khi yêu có xu hướng lờ đi những khiếm khuyết, lỗi lầm của người kia, nghĩ rằng họ có thể chỉnh sửa sau khi kết hôn, hoặc họ có thể sống được với những khiếm khuyết ấy vì "tình yêu sẽ chinh phục tất cả". Sau khi kết hôn, khi vị ngọt của tình yêu lãng mạn, lý tưởng thuở ban đầu không còn nữa, sự thực bắt đầu lộ diện, họ phải đối mặt với những thực tế mà trước đây họ chưa từng thấy hoặc làm ngơ, dẫn đến khổ đau, vỡ mộng.

Khó khăn về kinh tế, không đáp ứng được những nhu cầu vật chất. Đời sống hôn nhân không thể nào trọn vẹn khi gia đình không có cơm ăn, áo mặc, thiếu thốn mọi bề. Cuộc sống hiện đại không thể chỉ có "một mái nhà tranh hai quả tim vàng". Người phương Tây có câu ngạn ngữ: "Khi cái nghèo đến gõ cửa thì nữ thần tình yêu vội vàng bay qua cửa sổ." Tuy nhiên, không có nghĩa rằng muốn có được đời sống hôn nhân hạnh phúc nhất thiết phải giàu có, nhiều gia đình sung túc mà vẫn khổ đau như thường. Điều kiện vật chất chỉ là một trong những yếu tố để cho gia đình hạnh phúc, vì đấy là điều kiện cần thiết, cơ bản để sống còn.

Đạo Phật không chống lại đời sống hôn nhân gia đình. Ngược lại, Đức Phật còn có những lời dạy thiết thực, giúp cho mọi người có thể vượt qua được những khó khăn, rắc rối nhằm tạo dựng cuộc sống gia đình hạnh phúc.

Trong kinh Tăng Chi Bộ, phẩm Năm pháp, bài kinh Người gia chủ, Đức Phật đã khuyên bảo những người con gái sắp về nhà chồng rằng: Phải kính trọng và thương yêu chồng, kính trọng và đối xử hòa nhã với cha mẹ chồng, kính trọng những người mà chồng mình kính trọng; lo chu toàn công việc trong gia đình chồng, phải thông thạo các việc thuộc nữ công gia chánh; biết quản lý và sắp đặt công việc nhà, quan tâm đến những người làm công trong nhà, phân chia công việc phù hợp cho họ; không nên nuôi dưỡng những ý nghĩ chống lại chồng, không nên thô lỗ, độc ác, cay nghiệt đối với chồng, không nên tiêu xài hoang phí, bảo vệ và tiết kiệm tài sản mà chồng đã kiếm được; luôn luôn ân cần và trong sáng cả trong tâm tưởng lẫn trong hành động, chung thủy với chồng và không được ngoại tình trong tư tưởng cũng như trong hành động; tế nhị trong lời nói và lễ phép trong hành động, tử tế và siêng năng trong công việc; luôn quan tâm chăm sóc cho chồng, biết dịu dàng, bình tĩnh và thấu hiểu chồng, chia sẻ hoặc động viên, khuyên bảo chồng khi cần thiết. Đồng thời, Đức Phật còn khuyên các cô gái nên tìm hiểu kỹ về chồng, biết tính cách, hành động, tính khí của chồng, sẵn sàng giúp đỡ, cộng tác với chồng trong mọi công việc. Cùng với những lời khuyên dành cho người nữ, Đức Phật còn nhấn mạnh rằng, người nữ đóng vai trò rất quan trọng trong gia đình. Sự an vui, hạnh phúc và hòa thuận trong gia đình là phần lớn phụ thuộc vào người phụ nữ.

Trong đời sống hôn nhân gia đình, theo Đức Phật, người chồng thường mong muốn ở người vợ những đức tính như: tình thương yêu, sự ân cần, có bổn phận với gia đình, chung thủy, biết chăm sóc con cái, biết tiết kiệm, chăm lo các bữa ăn cho gia đình, an ủi và xoa dịu chồng mỗi khi chồng không vui, và dễ thương trong mọi việc. Ngược lại, người vợ cũng thường mong muốn ở người chồng những đức tính như: dịu dàng, nhã nhặn, thân thiện, sự bảo đảm an toàn, công bằng, chung thủy, trung thực, có những mối quan hệ bạn bè tốt, ủng hộ về đạo đức.

Trong kinh Giáo thọ Thi-ca-la-việt thuộc Trường bộ kinh, Đức Phật cũng dạy về bổn phận của người vợ đối với chồng: "Thi hành tốt đẹp bổn phận của mình, khéo tiếp đón bà con, chung thủy với chồng, khéo gìn giữ tài sản của chồng, khéo léo và nhanh nhẹn làm mọi công việc." Còn bổn phận của người chồng đối với vợ thì: "Kính trọng vợ, không bất kính đối với vợ; trung thành với vợ; giao quyền hành cho vợ; sắm đồ nữ trang cho vợ".

Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái

Xã hội càng phát triển nhanh thì mâu thuẫn, rắc rối giữa cha mẹ và con cái càng dễ phát sinh. Nguyên nhân gây ra mâu thuẫn, rắc rối đầu tiên là do khoảng cách thế hệ, tức sự khác biệt về ý thức hệ, về quan điểm, tư tưởng, sở thích, và thậm chí là khác biệt về nhận thức, tầm hiểu biết,…

Chính những khác biệt này đã làm chất xúc tác cho những mâu thuẫn, bất hòa, rắc rối nảy sinh trong quan hệ giữa cha mẹ và con cái. Việc cha mẹ bị cuốn theo công việc, bỏ bê con cái, không quan tâm đến đời sống gia đình cũng là một tác nhân quan trọng dẫn đến những tổn thương về mặt tinh thần của con cái mà vật chất không thể nào bù đắp được. Những tổn thương này thậm chí có thể đẩy con cái họ đến những con đường tăm tối, sa đọa, phạm pháp. Khi phát hiện con cái mình hư hỏng, nhiều người đã chọn giải pháp rầy la, đánh đập, đối xử cộc cằn, thô bạo, thiếu tế nhị. Chính vì các bậc làm cha, làm mẹ quên lãng trách nhiệm giáo dục con cái như thế, nên đã dẫn đến nhiều vấn đề thương tâm: một bộ phận thanh thiếu niên suy thoái đạo đức, có những hành động mất nhân tính, con giết cha, con đánh mẹ, con hành hạ cha mẹ,…

Để thiết lập mối quan hệ tốt đẹp giữa cha mẹ và con cái, trong kinh Giáo thọ Thi-ca-la-việt, Đức Phật đã đưa ra những bổn phận mà người làm cha làm mẹ cần phải thực hiện đối với con cái của mình: "Ngăn chặn con làm điều ác; khuyến khích con làm điều thiện; dạy con nghề nghiệp, cưới vợ xứng đáng cho con; đúng thời trao của thừa tự cho con". Đối với bổn phận của người làm con, Đức Phật dạy: "Phải nuôi dưỡng cha mẹ; thực hiện bổn phận đối với cha mẹ; gìn giữ gia đình và truyền thống gia phong; bảo vệ tài sản thừa tự; tổ chức tang lễ khi cha mẹ qua đời".

Những lời dạy này cho chúng ta thấy rõ, Đức Phật khuyên các bậc cha mẹ không chỉ chăm lo cho con về phương diện vật chất mà cả phương diện tinh thần, nhân cách đạo đức. Chỉ có sự chăm sóc và giáo dục toàn diện như thế mới mong giúp con trở thành những người con ngoan, trò giỏi, người công dân tốt, hữu ích cho xã hội.

Trong phương pháp giáo dục của mình, cha mẹ phải đem tất cả tình thương yêu của mình để giáo dục con. Tuy nhiên, thương yêu không có nghĩa là chiều chuộng; thương yêu cũng cần phải có sự nghiêm khắc, kỷ luật. Một đứa trẻ thiếu tình thương yêu thường không phát triển bình thường. Vì thế, các bậc cha mẹ cần phải dành thời gian quan tâm, chăm sóc và giáo dục con cái nhằm tạo dựng một mái ấm hạnh phúc. Ngược lại, con cái cũng phải hiếu thảo với cha mẹ, kính trọng và thương yêu cha mẹ, chăm sóc cha mẹ khi đau ốm, thường xuyên quan tâm và hỏi thăm cha mẹ, phụng dưỡng mẹ cha lúc về già; đặc biệt phải biết ủng hộ và khuyến khích cha mẹ sống một cuộc sống hiền lương, thánh thiện để giúp cho cha mẹ có được hạnh phúc trong hiện tại và cả trong tương lai.

Mối quan hệ giữa các anh chị em trong gia đình

Sự mâu thuẫn giữa các anh chị em trong gia đình cũng là một vấn đề khá phổ biến, làm cho không ít người phải khổ đau, thậm chí đưa đến những hậu quả hết sức thương tâm: anh chị em oán hận không nhìn mặt nhau, mưu hại nhau và thậm chí là chém giết lẫn nhau.

Những nguyên nhân chính dẫn đến mâu thuẫn, bất hòa trong mối quan hệ giữa các anh chị em trong gia đình thường là do sự ganh tị, đố kỵ lẫn nhau vì sự bất bình đẳng về những quyền lợi vật chất cũng như tinh thần; đôi khi anh chị em ganh tị với nhau chỉ vì hơn thua nhau về năng lực, về nhan sắc, về những tài vặt,…; hoặc là do lòng vị kỷ, thiếu sự thương yêu và nhường nhịn.

Để hóa giải những rắc rối, mâu thuẫn giữa anh chị em trong gia đình với nhau, theo tinh thần của giáo lý đạo Phật, thì các anh chị em trong gia đình nên thường xuyên quan tâm, chia sẻ và giúp đỡ lẫn nhau để thiết lập tình cảm thân thiết với nhau, để hiểu nhau và thương yêu lẫn nhau. Khi anh chị em thật sự hiểu và thương yêu lẫn nhau, kính trọng nhau thì sẽ không xảy ra tình trạng ganh tị, đố kỵ, hoặc là không nhường nhịn nhau nữa.

Những pháp tu chung cho mọi thành viên

Bên cạnh những lời dạy, những giải pháp áp dụng riêng cho từng mối quan hệ, trong kho tàng giáo lý nhà Phật còn có những phương pháp chung, áp dụng cho tất cả mọi thành viên trong gia đình, khi các thành viên trong gia đình đều thực tập những giáo pháp ấy thì sẽ hạn chế được rất nhiều vấn đề rắc rối, mâu thuẫn, bất hòa, góp phần xây dựng gia đình ngày càng hạnh phúc, ấm êm.

Trước hết là pháp tu Tứ vô lượng tâm: từ, bi, hỷ, và xả. Từ có nghĩa là đem đến hạnh phúc cho người khác, làm cho người khác có hạnh phúc. Nếu thương yêu một người nào đó mà không đem đến hạnh phúc cho họ, chỉ làm cho họ thêm khổ đau thì đó không phải là tình thương yêu đích thực. Bi có nghĩa là làm cho người khác vơi bớt khổ đau. Bằng tình thương yêu, chúng ta dùng đủ mọi phương tiện để giúp người khác trút được nỗi khổ đau, bất hạnh. Hỷ có nghĩa là niềm vui. Khi thương yêu nhau, chúng ta cần phải làm sao để cho cả người thương và người được thương đều cảm thấy vui vẻ. Hỷ cũng có thể được hiểu là tùy hỷ, tức chúng ta cảm thấy vui theo niềm vui, hạnh phúc, sự thành đạt của người khác. Nếu mọi người biết tu tập tâm hỷ, tùy hỷ, thì sẽ không có chỗ cho lòng ganh tị, đố kỵ. Xả có nghĩa là xả bỏ mọi định kiến, phân biệt, không kỳ thị với bất cứ một ai, không ôm lòng oán hận ai cả. Trong gia đình đôi khi xảy ra bất hòa, mâu thuẫn, nhưng khi chuyện giải quyết xong rồi thì thôi, không phân biệt đối xử với người gây bất hòa, mâu thuẫn với mình nữa, ấy chính là chúng ta đang thực tập tâm xả.

Để cho gia đình được hạnh phúc, tình thương yêu giữa các thành viên trong gia đình với nhau được thăng hoa, thì tình thương yêu ấy phải hội đủ cả bốn yếu tố từ, bi, hỷ, và xả. Bốn tố chất của tình thương yêu này phải được nuôi dưỡng và thực tập hàng ngày chứ không phải tự nhiên mà có được. Có một điều mà mọi thành viên trong gia đình cần phải ý thức rõ, ấy là khổ đau hay hạnh phúc của mỗi cá nhân trong gia đình đều có ảnh hưởng đến các thành viên khác, nhất là đối với những gia đình Á Đông như ở nước ta, những gia đình mà sự ràng buộc, gắn kết giữa các thành viên khá chặt chẽ. Hạnh phúc hay khổ đau không phải là vấn đề của cá nhân nữa, mà là của cả gia đình. Khi con cái khổ đau thì cha mẹ cũng không thể hạnh phúc, khi cha mẹ bất hòa thì con cái cũng khổ theo. Để nuôi lớn được tình thương yêu như thế thì mọi người cần phải thật sự hiểu nhau, cần phải có trí tuệ, sáng suốt để nhìn nhận vấn đề, đánh giá mọi việc và tìm ra giải pháp tích cực nhất cho vấn đề đang phải đối mặt trong gia đình. Nếu thương nhau mà không hiểu nhau thì nhiều khi lại làm khổ nhau.

Có một giải pháp rất hay mà Đức Phật đã dạy để giải quyết sự bất hòa, đó là phương pháp "Đệ tam nhân". Chúng ta có thể áp dụng phương pháp này để giải quyết bất hòa, mâu thuẫn giữa các thành viên trong gia đình. Đệ tam nhân ở đây có thể là người thứ ba, hoặc cũng có thể là một vật trung gian, làm cầu nối giữa những thành viên bất hòa trong gia đình với nhau, để giúp họ hiểu nhau hơn. Chúng ta thường thấy ở Việt Nam, khi vợ chồng bất hòa nhau thì thường nhờ cha mẹ đôi bên phân xử và hòa giải, hoặc là nhờ đến bạn bè thân thiết, hoặc là những người có uy tín; anh em bất hòa nhau thì nhờ đến cha mẹ hòa giải, như thế có nghĩa là chúng ta đã áp dụng phương pháp Đệ tam nhân.

Vì người ngoài thường có cái nhìn sáng suốt và khách quan hơn, có nhận định đầy đủ hơn người trong cuộc, do vậy mà họ có thể nói ra để cho cả hai bên hiểu nhau và thông cảm với nhau, có thể hóa giải được sự bất hòa. Tuy nhiên, nếu sự bất hòa, mâu thuẫn xuất phát từ những vấn đề tế nhị, không thể nào bày tỏ với người khác được, hoặc thường xuyên xảy ra bất hòa quá thì việc nhờ đến người thứ ba có vẻ không khả thi. Trong trường hợp này, nếu không trực tiếp giải quyết được thì có thể dùng đến một mảnh giấy, hoặc là một quyển sổ làm cầu nối trung gian để hai bên bất hòa có thể trao đổi với nhau. Dùng mảnh giấy hay quyển sổ để viết lên đó những tâm tư tình cảm, suy nghĩ của mình rồi tế nhị đưa cho bên kia xem, để cho bên kia hiểu mình hơn. Chính kênh truyền thông này sẽ giúp cho hai bên thêm hiểu nhau, một khi đã hiểu nhau rồi thì sẽ dễ dàng thông cảm và thương yêu nhau hơn.

Việc thực tập chánh niệm cũng góp phần không nhỏ trong việc hạn chế những mâu thuẫn, bất hòa trong gia đình, làm cho gia đình ngày thêm đầm ấm, hạnh phúc. Khi có chánh niệm thì sẽ dễ dàng kiểm soát được ý nghĩ, lời nói và hành động của bản thân, không để những ý nghĩ tiêu cực, những lời nói bất hòa, những hành động gây mất lòng người khác phát sinh. Thực tập chánh niệm có nghĩa là chúng ta luôn ý thức rõ về bản thân cũng như ngoại cảnh, biết mình đang nghĩ gì, nói gì và làm gì, biết ngoại cảnh đang như thế nào. Với chánh niệm, chúng ta nhìn nhận vấn đề một cách khách quan, như thật, không bị bất kỳ một yếu tố nào chi phối hoặc làm sai lệch sự nhận thức, đánh giá của chúng ta cả.

Chánh niệm giúp điều chỉnh ba nghiệp thân, miệng, ý của chúng ta theo chiều hướng tích cực, không để cho những ý nghĩ bất thiện có cơ hội lớn mạnh trong tâm để rồi biểu lộ qua lời nói và hạnh động. Chánh niệm còn giúp cho mọi người có sự quan tâm và nuôi dưỡng tình thương yêu. Khi tiếp xúc với nhau bằng chánh niệm, chúng ta dễ dàng phát hiện ra người thương cần gì nơi ta, có những vấn đề gì cần giải quyết để xây dựng và giữ vững quan hệ giữa hai người. Như khi cùng nhau đi dạo, bằng năng lực chánh niệm, ta thấy được trong đôi mắt vợ mình có những nét lo âu, ta biết phải nói gì, làm gì, để vợ vơi nhẹ phần nào sự buồn khổ. Đó cũng là một cách san sẻ, vun bón cho hạnh phúc gia đình càng thêm lớn mạnh. Nhờ có chánh niệm mà mình cảm nhận được sự có mặt của người thương và tình cảm của người ấy dành cho mình. Bởi đôi khi ngồi bên cạnh mẹ mà ta không ý thức được sự có mặt của mẹ, vì ta đang dán mắt vào màn hình tivi!

Giữ gìn năm giới cấm, trong đó quan trọng nhất là giới không tà hạnh, không nói dối và không uống rượu hoặc sử dụng các chất gây nghiện, cũng góp phần không nhỏ trong sự bảo vệ và xây dựng hạnh phúc gia đình. Trong nhiều nguyên nhân dẫn đến vợ chồng bất hòa, gia đình ly tan, nguyên nhân chính yếu đó là sự thiếu chung thủy của vợ hoặc chồng. Nếu như cả vợ và chồng đều giữ gìn giới không tà hạnh, tức là chung thủy với người hôn phối của mình, không có quan hệ bất chánh với những người khác, thì sẽ không xảy ra tình trạng ghen tuông, dẫn đến ly thân, ly dị, để rồi vợ chồng chia ly, gia đình chia rẽ, con cái khổ đau và nhiều hệ lụy khác nữa. Sử dụng các chất gây nghiện và thiếu trung thực cũng là một trong những nguyên nhân quan trọng dẫn đến đánh mất hạnh phúc gia đình.

Đấy là những giáo pháp căn bản, liên hệ mật thiết trong việc tạo dựng hạnh phúc gia đình. Nếu các thành viên trong gia đình đều thực tập theo những giáo pháp ấy thì chắc chắn sẽ có được một gia đình an vui và hạnh phúc.