Đoàn Hữu Trưng hay còn gọi là Đoàn Trưng (1844-1866) sinh ra trong gia đình nghèo ở làng An Truyền, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên - Huế.

Nhờ thông minh, ham học mà được Tuy Lý Vương Miên Trinh cho vào học trong vương phủ. Về sau, ông được Tùng Thiện Vương Miên Thẩm (anh ruột Tuy Lý Vương) vì quý tài gả con gái cho.

Trước cuộc sống cùng cực của người dân, nguy cơ đất nước bị thực dân Pháp đô hộ, Đoàn Hữu Trưng muốn lật đổ vua Tự Đức để lập Đinh Đạo (tức Nguyễn Phúc Ưng Đạo – con trai trưởng của Nguyễn Phúc Hồng Bảo) lên ngôi. Để chuẩn bị cho cuộc nổi dậy, trước hết Đoàn Hữu Trưng xin ra khỏi Ký Thưởng viên của cha vợ, đồng thời trả vợ là Thế Cúc về gia đình với lý do “bất kính với mẹ chồng”. Đây có thể là cái cớ để tránh cho gia đình vợ ít bị liên lụy nếu chẳng may cuộc nổi dậy không thành.

Sau đó, Đoàn Hữu Trưng kết giao với những người cùng chí hướng, lập Đông Sơn thi tửu hội với chủ trương “uống rượu, ngâm thơ, tiêu khiển phóng khoáng”. Nhưng thực tế hoạt động văn chương này chỉ là vỏ bọc để che giấu hoạt động chính trị nhằm lật đổ vua Tự Đức. Đoàn Hữu Trưng cùng 2 em ruột là Đoàn Tư Trực, Đoàn Hữu Ái và 2 người bạn là Trương Trọng Hòa, Phạm Lương móc nối một số quan viên hộ thành như Tôn Thất Cúc và ngầm vận động dân phu ở lăng Vạn Niên nổi dậy.

Đoàn Hữu Trưng lôi kéo một số quan lại cao cấp làm nội ứng, cử Đoàn Tư Trực khảo sát tình hình nội thành, cải trang thành người bán sách để bí mật gặp Đinh Đạo đang bị quản thúc trong cung. Đoàn Hữu Ái giả làm sư lôi kéo sư sãi và một số tín đồ Phật giáo vào tổ chức, mượn chùa Pháp Vân làm cơ sở bí mật để hội họp, chế tạo khí giới và là bản doanh khi khởi nghĩa nổ ra. Chùa Pháp Vân gần Vạn Niên cơ, nơi có hàng ngàn quân lính, phu thợ đang xây lăng là nơi cần tuyên truyền để trở thành lực lượng nòng cốt cho cuộc nổi dậy. Đêm 16 rạng 17-9-1866, lực lượng từ đàn Pháp Vân kéo sang công sở Vạn Niên để bắt đốc công Nguyễn Văn Chất. Các binh phu đang cầm chày giã vôi thì được cho về nghỉ. Lực lượng khởi nghĩa dùng chày giã vôi của các binh phu tại công trường làm vũ khí nên cuộc khởi nghĩa này về sau còn được gọi là “Loạn chày vôi”. Sau đó, cả đoàn quân từ công trường Vạn Niên kéo vào thành. Khi Đoàn Hữu Trưng chiếm được điện Thái Hòa, Đoàn Tư Trực đánh vào cửa chính Duyệt Thị Đường đã gặp phải sự kháng cự của Hồ Oai. Không bắt được vua, Đoàn Hữu Trưng cho tập trung quân ở điện Thái Hòa, sai Đoàn Tư Trực đến khám đường rước Đinh Đạo về tấn phong, nhưng Hồ Oai đã kịp thời đến phản công. Đoàn Hữu Trưng bị bắt. Cuộc nổi dậy thất bại.

Sách “Đại Nam thực lục” cho biết, Đoàn Hữu Trưng, Trực, Hòa, Quý cùng 9 người khác bị vua xử lăng trì bêu đầu. Gia đình 8 người nhà Đinh Đạo bị xử treo cổ, Nguyễn Cúc tự sát nhưng nhà vua vẫn sai đem băm thây thành từng mảnh, rồi đem đầu bêu lên… Sự tức giận của vua Tự Đức không chỉ có thế. Cha vợ Đoàn Hữu Trưng (chú của vua) là Tùng Thiện Vương Miên Thẩm dù không liên quan và cũng đã chủ động trói con gái Thế Cúc cùng cháu của mình (tức con Đoàn Hữu Trưng) đến nhận tội nhưng vẫn bị truất bổng 1 năm, đóng cửa Ký Thưởng viên và không được tiếp xúc với ai ở bên ngoài. Thế Cúc – vợ Đoàn Hữu Trưng, dù trước đó đã bị “đuổi” về nhà cha mẹ ruột vẫn bị buộc phải cải sang họ mẹ và phải đi tu.

Theo Châu bản triều Nguyễn, phần lớn con em của những người bị coi là tội phạm trọng yếu như Đoàn Hữu Trưng, Nguyễn Cúc, Bùi Văn Liệu… khi đủ 16 tuổi đều bị xử trảm giam hậu. Cuộc khởi nghĩa của Đoàn Hữu Trưng dù thất bại nhưng đã ghi dấu ấn trong giai đoạn lịch sử này. Ngày nay, tên ông được đặt cho những con đường ở Huế, Đà Nẵng, TP. Hồ Chí Minh…

Lời bàn:

Theo sử cũ còn lưu truyền đến ngày nay, vua Tự Đức lên ngôi trong lúc chế độ phong kiến ngày càng mục nát, kiệt quệ và cuộc sống của người dân vốn chịu nhiều tai ách đã hết sức cùng cực. Thêm vào đó là thiên tai, dịch bệnh xảy ra nhiều năm liền, loạn lạc nhiều nơi, thực dân Pháp đang lấn chiếm nước Việt và nội bộ hoàng tộc cũng đang rạn vỡ, phân hóa trầm trọng. Trước tình cảnh ấy, không chỉ Đoàn Hữu Trưng mà còn rất nhiều người trong xã hội đương thời mong muốn thay thế Tự Đức bằng một ông vua yêu nước tiến bộ khác, mới có thể chỉnh đốn và bảo vệ đất nước trước họa ngoại xâm. Tuy nhiên, vì cuộc khởi nghĩa thiếu một cương lĩnh hành động, mục tiêu cụ thể nên dẫn đến thất bại sớm dù đã đánh vào tận Tử cấm thành bị triều đình ra lệnh đàn áp rất dã man.

Mặc dù thất bại nhưng cuộc khởi nghĩa cũng đã thể hiện sâu sắc tinh thần yêu nước, yêu nhân dân của Đoàn Hữu Trưng và những người tham gia. Dẫu những người mưu sự chính cùng bao người liên đới đã bị xét xử nhưng vua Tự Đức không khỏi giật mình. Còn Vạn Niên Cơ của ông thì sau phải đổi thành Khiêm lăng… Thật đáng trách, một ông vua được mệnh danh là học nhiều, hay chữ, giỏi thơ văn nhưng cái triết lý đơn giản nhất đến một dân thường cũng biết thì ông ta lại chẳng hiểu gì, đó là: Thượng bất chính thì hạ tắc loạn. Và nếu như Tự Đức hiểu thấu điều này thì chắc đã không có bao người phải chết oan.